Suy nghĩ về thơ Bích khê (Meditations On Bích Khê Poetry)
- Chi tiết
- Phạm Duy
- Lượt xem: 8665
Trước đây, vào năm 1949, tôi đã phổ nhạc bài thơ TỲ BÀ của thi sĩ Bích Khê, chỉ vì tôi thấy thơ ông rất khác thường (Lời thơ không dùng âm trắc mà dùng toàn âm bằng : Vàng sao nằm im trên hoa gầy - Tương tư người xưa thôi qua đây - Ôi ! nàng năm xưa quên lời thề - Hoa vừa đưa hương gây đê mê)…
Trong làng thơ Việt Nam, ông nổi tiếng là có thơ thần dị, thần linh, thần ảo (Hàn Mặc Tử viết : Ta có thể sánh văn thơ của Bích Khê như những đóa hoa thần dị...; Phạm Xuân Nguyên gọi Bích Khê là thi sĩ thần linh; Lê Tràng Kiều đã giới thiệu Bích Khê trên Tiểu Thuyết Thứ Năm và cho đó là những bài ca thần ảo)... ; Thơ ông còn có thể là thơ lập dị, dị thường, quái dị… với những đề tài mà lúc đó không ai dám vinh danh là nhục thể, cái chết v.v… Tóm lại, thơ ông là thơ tượng trưng, thơ huyền diệu và thơ trụy lạc.
Nửa thế kỷ qua đi, vào năm 2010, tôi được gặp người cháu của thi sĩ (là ông Lê Quốc Ân) và tôi được dẫn đi vào cõi thơ Bích Khê. Trong một năm trời, từ 2010 đến 2011, tôi đọc hầu hết những gì người ta viết về thi sĩ tài ba mệnh yểu này và cuối cùng, tôi hoàn tất 10 bài mà tôi gọi là Hợp Khúc Bích Khê hay là Dị Khúc Bích Khê (Tôi cho rằng thơ Bích Khê rất bình dị nhưng so với thời gian nó được sinh ra, nó không giống ai cả nên người ta phải dùng những danh từ thần thánh để chỉ định nó)... Đây là một thứ suy nghĩ về thơ Bích khê (Meditations On Bích Khê Poetry) của tôi bằng âm nhạc.
Trước hết, tôi là không nhìn sự nghiệp của Bích Khê như những bài thơ dị thường mà phải đi tìm một ngữ thuật mới theo kiểu Nhạc Tân Kỳ (Modern Music của Gustav Mahler, Arnold Schoenberg) để diễn tả. Hơn nữa phổ nhạc thơ ông cho quần chúng Việt Nam nghe thì càng phải tìm cách giản dị hóa những bài thơ -- thật tình ra -- rất đa dạng và khó hiểu!
Một trong kỹ thuật làm thơ của ông là sự gán ghép : một bài thơ với nhan đề Hoàng Hoa không chỉ nói tới tên một loại hoa, hay cảnh một cánh đồng hoa vàng, hoặc một vũ điệu… mà có thêm sự gán ghép với chuyện Chinh Phụ Ngâm với câu kết : Ai xây bờ xanh trên xương người ? Ai xây mồ hoa chôn đời tươi ?
Muốn bình dị hóa thơ Bích Khê cho nên trong những bài tôi chọn để phổ nhạc, tôi chỉ dùng kỹ thuật chuyển “ton” (ví dụ như trong bài Hoàng Hoa tôi chuyển “ton” ba lần = DO major, RE major và Sib major) như là một bài có “nhiều ton” (polytonality). Với lối hòa âm này (polytonality) tôi cũng áp dụng trong những bản khác nữa…
Loại thơ vinh danh sắc thịt, ông có bài Tranh Lõa Thể. Mô tả bức tranh thiếu nữ khỏa thân, lời thơ của ông có cái đắm say của người nghệ sĩ hơn là sự ham muốn thấp hèn của kẻ phàm tục. Vẻ gợi dục trong thơ ông đẹp một cách thần thánh, khiến nhưng kẻ trần tục không thể chiếm hữu nổi. Có lẽ bởi vậy mà ông ít khi sử dụng những động từ mang sắc thái của sự chiếm đoạt.
Lần khác, Bích Khê mơ thấy nhớ chị Hằng nên bay lên cung trăng, được ngắm cảnh đẹp tuyệt trần nơi cung Quảng và thưởng thức điệu Nghê thường. Khi nhà thơ và chị Hằng ghé bến sông Ngân thì thấy Xuân Hương ngực để trần và ngâm bài thơ Vấn nguyệt (Hỏi trăng):
Hai ta vừa ghé bến sông Ngân,
Ô! Nàng Xuân Hương ngực để trần.
Ngâm bài “Vấn nguyệt” tiếng trong ngần,
Nhìn xuống nhân gian cười như điên.
Nói tóm lại, tôi chỉ nêu ra vài ba kỹ thuật phổ nhạc thơ Bích Khê, xin mời bạn tìm thêm những ngữ thuật khác.
Chúc bạn vui mạnh,
Phạm Duy
***
Phạm Duy
HỢP KHÚC BÍCH KHÊ
hay là
Dị Khúc Bích Khê
(Thần Dị, Lập Dị, Dị Thường... hay có khi chỉ là Bình Dị)
BÍCH KHÊ NGHÊ THƯỜNG
Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê
Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê
Ô trời đêm nay trời cao xanh sáng
Trăng ngọc rơi xuống vàng muôn cây cành
Mây nhung tê ngời kim cương lóng lánh
Dạ lan tê ngời say ngọt ngào hương
Lầu ai ánh gì như lưu ly sáng
Nụ cười ai trắng hoa lê huy hoàng
Thủy tinh ai để trong hồn gương đó
Không gian sà cừ hay là san hô?
Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê
Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê
Ôi đêm hồn tôi chơi phiêu diêu quá
Bắt gặp Nàng Thơ diện mạo yêu kiều
Nhớ chị Hằng Nga mà tôi man mác
Hồn tôi nhịp nhàng bay tới cung trăng
Ôi ngọc thạch đây hay trân châu đó
Là mã não hay là hổ phách đây
Cung thiền vắt vẻo cái lên mây trắng
Tiên Nữ ra chào với tình ngây ngây
Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê
Ồ ô ô Bích Khê - Ồ ô ô Bích Khê
*
HUẾ ĐA TÌNH
Thu về lạnh sắc tà dương
Hoàng cung chừng đã mùi hương bay dồn
Thuận An khuất bóng hoàng hôn
Gió bao giờ thổi lại hồn trường gian, hồn trường gian
Hò ơ ơ ớ ơ ơ ơ hò - Hò ơ ơ ớ ơ ơ ơ hò
Nơi đây rung đổ lá vàng
Lăng vua xa lắm dặm đàng nhạt xanh
Nơi đây rung đổ lá vàng
Lăng vua xa lắm dặm đàng nhạt xanh
Dòng Hương in gái nguyên lành
Lá thuyền du khách thanh thanh tiếng dồn
Vỹ Dạ thôn! Ôi Vỹ Dạ thôn! Ôi Vỹ Dạ thôn!
Biếc che cần trúc, không buồn mà say
. . . . . .
Nơi đây rung đổ lá vàng
Lăng vua xa lắm dặm đàng nhạt xanh
Nơi đây rung đổ lá vàng
Lăng vua xa lắm dặm đàng nhạt xanh
Dòng Hương in gái nguyên lành
Lá thuyền du khách thanh thanh tiếng dồn
Vỹ Dạ thôn! Ôi Vỹ Dạ thôn! Ôi Vỹ Dạ thôn!
Biếc che cần trúc, không buồn mà say
CODA
Non xa trăng đã tròn đầy
Em ơi để mặc lòng ngây lên mùa
*
TRANH LÕA THỂ
Dáng tầm xuân uốn trong tranh Tố Nữ,
Ôi tiên nương ! Nàng lại ngự nơi nầy ?
Nàng ở mô ? Xiêm áo bỏ đâu đây ?
Đến triển lãm cả tấm thân kiều diễm...
Nàng là tuyết hay da nàng tuyết điểm ?
Nàng là hương hay nhan sắc lên hương ?
Mắt ngời châu rung ánh sóng nghê thường;
Lệ tích lại sắp tuôn hàng đũa ngọc.
Đêm u huyền ngủ mơ ngủ trên mái tóc.
Vài chút trăng say đọng ở làn môi.
Hai vú nàng Ôi hai vú nàng ! chao ôi !
Cho tôi nút một dòng sâm ngọt lộng...
Ôi lồ lộ một tòa hoa nghiêm động !
Tôi run run hãm lại cánh hồn si
Ồ hai tay rơi chén ngọc lưu ly
Ồ hai chân nở màu sen ẻo lả
Cho tôi nàng Ôi cho tôi nàng ! Cho tôi Nàng tất cả...
Tôi miên man uống lại mộng quỳnh dao
Hồn lên cao vút đê mê, hồn lên chới với đê mê,
Tinh cầu sẽ tan ra biển lệ
Tinh cầu sẽ tan ra biển lệ.
. . . . . . .
*
MƠ TIÊN
Hồn, hồn bay, ngửa nghiêng hồn tắm mát,
Ngửa nghiêng hồn tắm mát,
Ngửa nghiêng, nghiêng ngửa, vàng lay nhạc hường
Vàng lay nhạc hường
Đêm, đêm nay, no ớn nguồn hương, no ớn nguồn hương
Một trời thanh khí, mười phương đa tình…
Hồn tôi mất cả đồng trinh, a ha mê luyến
A ha mê luyến những hình tiên nga, những hình tiên nga
Bao, bao giờ cho mộng nở hoa, cho mộng nở hoa
Bao giờ xuân chín, nõn nà trên môi
Để tôi đi cướp mây trời,
Vén ra cho thấy một vài nường tiên
Ô hay hồn đã say nghiền
Đã nư khoái lạc, trong miền chiêm bao
Trong miền chiêm bao...
*
HOÀNG HOA
Lam nhung ô ! Màu lưng chừng trời
Xanh nhung ô ! Màu phơi phơi nơi nơi
Vàng phai nằm im ôm non gầy
Chim yên neo mình ôm xương cây
Đây mùa Hoàng hoa, mùa Hoàng hoa
Đông nam mây đùn nơi thành xa...
Oanh già theo theo quyên quên tin chàng
Theo phù dung nên thư không sang
Ngàn khơi, ngàn khơi, ta, ngàn khơi
Làm trăng theo chàng qua muôn nơi
Làm trăng ta làm con chim uyên
Làm mây theo chàng bên nhung yên...
Hương yêu ô tình thơm thơm ngời ngợi
Em yêu ô tình như không không vơi
Hồn thơ chìm trong cơn mơ mộng
Hồn ta hay là hồn tình lang ?
Ai xây bờ xanh trên xương người ?
Ai xây mồ hoa chôn đời tươi ?
MUSIC
Hương yêu ô tình thơm thơm ngời ngợi
Em yêu ô tình như không không vơi
Hồn thơ chìm trong cơn mơ mộng
Hồn ta hay là hồn tình lang ?
Ai xây bờ xanh trên xương người ?
Ai xây mồ hoa chôn đời tươi ?
CODA
Ai xây bờ xanh trên xương người ?
Ai xây mồ hoa chôn đời tươi ?
*
THI VỊ
Lá vàng rơi, vàng rơi, vàng rơi, vàng rơi,
Tang tính tinh tang, tang tính tinh tang...
Tôi khóc anh ơi, tôi khóc anh ơi
Tôi khóc anh ơi, anh hỡi... anh ơi !
Đàn rung tiếng, rung tiếng, rung tiếng,
Rung tiếng, trong trời, trong trời,
Người yêu đâu rồi ? Người yêu đâu rồi ?
Lá vàng rơi, vàng rơi, vàng rơi, vàng rơi
Tôi khóc... anh ơi !
Trăng vàng rơi, vàng rơi,
Tôi khóc anh ơi, tôi khóc anh ời, anh ời...
Đàn nghẹn tiếng, im tiếng
Người yêu đâu rồi ? Người yêu đâu rồi ?
Sao vàng rơi, vàng rơi, vàng rơi
Tang tính tinh tang, tang tính tang
Ai khóc than anh ơi,
Ai không khóc anh ơi, Ai không khóc anh ơi,
Anh ơi, anh ời !
Đàn rụng tiếng, rụng tiếng
Người yêu, người yêu đi rồi, người yêu đi rồi !
. . . . . .
Đàn im tiếng, câm tiếng, câm tiếng
Người yêu xa rồi, người yêu xa rồi, xa rồi
Người ơi... người.
. . . . . .
Ai khóc than anh ơi,
Ai không khóc anh ơi, ai không khóc anh ơi,
Anh ơi, anh ời...
Đàn rụng tiếng, rụng tiếng
Người yêu, người yêu đi rồi, người yêu đi rồi !
. . . . . .
Đàn im tiếng, không tiếng, không tiếng
Người ơi người !
Đêm vàng rơi, đêm vàng rơi, đêm vàng rơi
Đàn bẻ phím, bẻ phím, người yêu... chết rồi !!!!
*
TÔI CHẾT RỒI TIẾNG NÓI NHƯ CHÂU
Tôi đã chết rồi, tiếng nói như châu
Tay vỗ nhạc mơ động mái lầu
Người đứng người đi người hổn hển
Tình tôi khóc nức nở chiêm bao...
Tôi đã chết rồi, tiếng hát như trân châu
Tản mác ra muôn vạn khí sầu
Người khóc, tình ta thơ mộng cả
Đi tìm khoái lạc ở chiêm bao...
Tôi chết rồi, tiếng nói như trân châu
Ánh sắc nào phương phi rất nhiệm mầu
Quyện tình tôi trong mắt ước đê mê
Tôi mơ màng kết hiệp ở chiêm bao.
Nàng khóc rằng : Thiên tài của anh mô?
Cho em ôm ấp chốn phòng thu
Cho em thờ phượng như châu báu
Rồi chết theo em tận đáy mồ
Rồi chết theo em tận đáy mồ...
Tôi chết rồi! Tiếng nói như trân châu
Ánh sắc nào phương phi rất nhiệm mầu
Quyện tình tôi trong mắt ước đê mê
Tôi mơ màng kết hợp ở chiêm bao.
Nàng khóc rằng : Thiên tài của anh mô?
Cho em ôm ấp chốn phòng thu
Cho em thờ phượng như châu báu
Rồi chết theo em tận đáy mồ
Rồi chết theo em tận đáy mồ...
MUSIC
Nàng khóc rằng : Thiên tài của anh mô?
Cho em ôm ấp chốn phòng thu
Cho em thờ phượng như châu báu
Rồi chết theo em tận đáy mồ
Rồi chết theo em tận đáy mồ...
Tôi chết rồi, tiếng nói như trân châu
Ánh sắc nào phương phi rất nhiệm mầu
Quyện tình tôi trong mắt ước đê mê
Tôi mơ màng kết hiệp ở chiêm bao...
Nàng khóc rằng : Thiên tài của anh mô?
Cho em ôm ấp chốn phòng thu
Cho em thờ phượng như châu báu
Rồi chết theo em tận đáy mồ
Rồi chết theo em tận đáy mồ"...
*
Sầu Lãng Tử
Buồn sao muốn khóc cho ra tiếng
Nước mắt tương tư phả điệu đàn
Buồn sao muốn khóc như là con nít
Rạo rực như điệu đàn tương tư...
Buồn sao muốn khóc cho ra máu
Hiện ảnh trong hồn một đám tang
Buồn sao muốn hốt bao nhiêu lệ
Viết mạnh trong tay một chữ : Nàng...
Đời du lãng buồn như cổ độ
Khóc lóc ngây thơ tóc bạc chẳng hay
Lòng người du lãng buồn hơn cổ độ
Chết đi rồi máu vẫn cuồng say...
Làn sóng thu ba dâng lên khóe mắt
Ôi thôi rồi chết sững cả con ngươi
Làn sóng thu ba tràn lên khóe mắt
Mầu hoa trang điểm cặp môi cười...
MUSIC
Có người buồn quá không sao khóc
Làm mùi thanh khí quyện tiêu (hay tiên?) nương
Có người buồn quá không sao khóc, không sao khóc !
Khóc sao được ! Khóc sao được !
CODA
Miệng như, như cứng miệng chàng
Hào quang như chảy tợ vàng
Cười như ngọc dội
Dội thành hương vang
Dội thành hương vang
Dội thành hương vang
Dội thành hương vang
Hương vang Hương vang
Hương vang...
*
TỲ BÀ
Vàng sao nằm im trên hoa gầy
Tương tư người xưa thôi qua đây
Ôi ! nàng năm xưa quên lời thề
Hoa vừa đưa hương gây đê mê
Tôi qua tim nàng vay du dương
Tôi mang lên lầu lên cung Thương
Tôi không bao giờ thôi yêu nàng
Tình tang tôi nghe như tình lang
Yêu nàng bao nhiêu trong lòng tôi
Yêu nàng bao nhiêu trên đôi môi
Đâu tìm Đào Nguyên cho xa xôi
Đào Nguyên trong lòng nàng đây thôi
Buồn lưu cây đào xin hơi xuân
Buồn sang cây tùng thăm đông quân
Ô ! Hay buồn vương cây ngô đồng
Vàng rơi ! Vàng rơi ! Thu mênh mông...
*
MỘT CÕI TRỜI
Đừng có ngớp, tôi mời anh cứ bước
Qua nơi này là trần gian cách xa
Đừng có khiếp,địa ngục với thiên đường
Lùa hết trọi vào trong khung cửa ngọc
Trời tôi rộng mịn màng hơn suối tóc
Ngả ngớn trong hương xạ ngợp hương thần...
Anh bước đi lảo đảo hai chân
Mắt mất mát và miệng nghe ngòn ngọt
Đây bay ra bay ra êm rót
Anh ghé tai tiếng nhạc dẫn hồn hoa
Cả trăm hoa phong vị sắc quần thoa
Đi vào cõi mê ly không bờ bến
Bước đi anh, lòng đường sa gấm trải
Trời tôi rộng tầng cửa khác này đây
Đây dồn ứ muôn sắc mầu khoái lạc
Anh đừng run, đừng dại, đừng điên!
Ngai vàng vừa xuất hiện
Ngai vàng vừa xuất hiện
Trăng dệt bằng gấm, sao thêu kim tuyến
Cả không gian ngời kết ngọc kim cương
Cả không gian ngời kết ngọc kim cương.
MUSIC
Anh bước đi lảo đảo hai chân
Mắt mất mát và miệng nghe ngòn ngọt
Đây bay ra, bay ra êm rót
Anh ghé tai tiếng nhạc dẫn hồn hoa
Cả trăm hoa phong vị sắc quần thoa
Đi vào cõi mê ly không bờ bến
Bước đi anh lòng đường sa gấm trải
Trời tôi rộng tầng cửa khác này đây
Đây dồn ứ muôn sắc mầu khoái lạc
Anh đừng run, đừng dại, đừng điên!
CODA
Ngai vàng vừa xuất hiện
Ngai vàng vừa xuất hiện
Trăng dệt bằng gấm, sao thêu kim tuyến
Cả không gian ngời kết ngọc kim cương
Cả không gian ngời kết ngọc kim cương
Ngời kết ngọc kim cương
*